Endüstri 4.0: Kim İçin ? Ne İçin ?

T. Bilgehan Gürlek

Endüstri Yük. Mühendisi

bilgehangurlek@gmail.com

Geleceğe bakış: Üst düzey yetenekliler dünyasına gidiyoruz, yetenek azlığı ve teknolojik işsizlik

“Endüstri 4.0” dönüşümünün beraberinde işsizlik getirip getirmeyeceği oldukça tartışmalı bir konu olarak gündemde. Yapılan bazı araştırmalarda “Endüstri 4.0” ile birlikte ortaya çıkacak siber-fiziksel sistemler ve teknolojik yeniliklerin (robotlar, yapay zeka, nesnelerin interneti vb.) gerektireceği yeni yetenekler ve uzmanlıklar  yoluyla yeni iş gücü talepleri yaratılacağı öngörülürken; eski yetenek ve uzmanlıkların bir kısmının yok olması sonucunda “teknolojik işsizlik” ile karşı karşıya kalınması da beklentiler arasındadır.

Shanghai (Çin)’de bir elektronik fabrikası şimdiden iş gücünün üçte ikisini robotlarla değiştirmiş bulunmakta ve gelecek yıllarda % 90 oranında otomasyonu hedeflemekte. Çin’in gelecek yıl içerisinde Amerika ve Almanya’dan daha fazla sanayi robotu kullanıyor olacağı kestirilmekte. Bir Dünya Bankası raporuna göre gelişmekte olan ülkelerdeki tüm işlerin üçte ikisinin otomasyon ile karşı karşıya kalacağı ve bu oranın gelişmiş ülkelerdekilerden daha fazla olması beklenmektedir. Dünya Ekonomik Forumunun 2016’da yayınlanan bir raporuna göre 2020 yılına kadar 15 sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkede ağırlıklı beyaz yakalı çalışanlar olmak üzere 5 milyona yakın iş kaybının yaşanacağı kestirilmektedir (1). 

Yaratılacak “işte kullanma” (istihdam) miktarının kaybedilecek olandan daha fazla olup olmayacağı konusu bugünlerde oldukça tartılışan bir konudur. Geçmişte yaşanan endüstri devrimlerinde de işsizlik ile ilgili benzer karamsar tabloların ortaya konulduğu, fakat, eninde sonunda, yaratılan işlerin iş kayıplarının üstünde gerçekleştiği, iyimser ekonomistlerce öne sürülen savlardandır. Buna karşılık, bu kez durumun farklı olduğu, işlerin üçte ikisinin makinalarca değiştirilmesi tehdidi ile daha önce hiç karşılaşılmadığı, yaratılacak yeni iş alanlarının çoğunlukla üst düzey yetenek gerektiren işler olacağı, net iş kayıpları olasılığının yüksek olduğu görüşü de ciddi olarak dile getirilmektedir.

Üst düzey yeteneklerde talep

Teknolojik yenilikler, iş gücü yetenek düzeylerine bağlı olarak farklı etkiler yaratabilecektir: genel olarak alt ve orta düzey yetenek gerektiren işlerin makinalaşma nedeniyle yok olması, üst düzey yetenek gerektiren  mesleklere olan talebin ise artması olasıdır. Talep yapısındaki bu değişikliğin sonucunda üst düzey uzmanlık gelirleri artarken, alt ve orta düzey çalışanların gelirlerinde düşme yaşanabilecektir. Yeni teknolojilerin getirilerinden sosyo-ekonomik piramitin üst % 1’lik diliminin giderek daha fazla pay aldığı, “ücretler” ve “verimlilik” arasında bir ıraksama (divergence) nın oluştuğu son günlerde gözlenen eğilimlerdendir (2). Bu durum gelir dağılımının ücretliler ve alt ve orta düzey yetenek kesimi zararına bozulmasına ve eşitsizliklerin daha da artmasına neden olabilecektir. Bu olasılıklar  bağlamında, ülkelerin de “Endüstri 4.0” yaklaşımlarında farklılıklar gözlenmektedir: “İş tatmini” Fransa, Almanya ve Japonya’da, “Sürdürülebilirlik” Japonya ve Fransa’da ağırlık kazanırken; “Rekabetçilik” Amerika, Almanya, Japonya ve Çin’de, “Çözüm teknolojileri” Almanya, Çin ve Kore’de öne çıkmaktadır. Japonya “Toplum 5.0” ile herkese gereksinim duyduğu anda ve miktarda ve yüksek kalitede mal ve hizmet sunmayı, bir anlamda, verimlilik-kar hedefleri ile toplumsal gereksinimleri uzlaştırmayı amaçlamaktadır.

Teknoloji, ama sosyal yeniliği içermeli

Almanya’da Friedrich Ebert Vakfınca yapılan bir çalışmada teknolojik yeniliklerin ancak toplumda katma değer yarattığında, toplumsal yaşamı iyileştirdiğinde, sosyal yenilikler ile birlikte gerçekleştirildiğinde toplumda kabul göreceği belirtilmekte, bu nedenle “Endüstri 4.0” stratejileri geliştirilirken “teknolojik ve sosyal yenilik”lerin beraber ele alınmasının, “sayısal dönüşüm”ün yararlarının toplumun mümkün olan en geniş kesimlerince paylaşılması için son derece gerekli olduğu belirtilmektedir.

Gelişmiş ülkelerde,  yüksek gelir düzeyleri nedeniyle  “Endüstri 4.0” ürün ve hizmetlerine  olan talebin yüksek olması ve  hizmet kesiminde önemli miktarda “yeni iş” yaratılması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin “Endüstri 4.0” dönüşümünden gelişmiş ülkelerden daha fazla etkileneceği kestirilmektedir: Orta gelir düzeyindeki ülkemiz ve benzeri ülkelerde oluşacak üretimdeki istihdam kayıpları ve hizmet sektörüne kayışlar bir tür “erken sanayisizleşme”ye ve yeni ürün ve hizmetlere olan talebin sınırlı kalmasına neden olacabilecektir. Diğer yandan, teknoloji üretmeden  “Endüstri 4.0” teknolojilerinin salt kullanıcısı olmak yeni teknolojileri üretmek için gerekli uzmanlık ve yeteneklere olabilecek gereksinimi ve dolayısıyla  yeni iş alanlarının yaratılmasını kısıtlayacak, toplamda işte kullanma miktarı gerileyebilecektir.

Sanayileşmiş ülkeler “Endüstri 4.0” ile verimlilik ve kar odaklı hedeflerini en başa koyarken, toplumsal gereksinimlerin karşılanmasına yönelik “sosyal yenilik” politika ve stratejilerini de gündeme almaktadır. Bu konu ülkelerin “Endüstri 4.0” yaklaşımlarını belirlemede önemli bir etkendir. Ülkemize baktığımızda, yeni teknolojilerin salt kullanıcısı ve gelişmiş ülkeler için bir pazar olmak pek istenen bir durum olmasa gerek. Sistemik bakış açısıyla teknoloji üretimi ve onun ön koşulu bilim üretimini sağlayacak alt yapıları kurmak ve teknolojik yenilikleri; teknoloji-toplum bütünselliği, sosyal yenilikler ve toplumsal gönenç ile birlikte ele alan özgün “Endüstri 4.0” stratejileri geliştirmek uygun gözükmekte.

(1) https://theoutline.com/post/1316/fourth-industrial-revolution-developing-economies

(2) http://knowledge.insead.edu/blog/insead-blog/how-to-share-the-benefits-of-technology

* "Herkese Bilim Teknoloji" dergisi 9 Şubat 2018 tarihli sayısında yayınlanmıştır.