EKONOMİDE YENİ TANIMLAMALAR: Döngüsel Ekonomi ve İnovasyon... Toplum 5.0... Bütünsel Yaklaşımlar

Büyüme ve gelişmeyi doğal kaynakların tüketimine  bağlı olmaktan kurtaracak, dolayısıyla olabilecek olumsuz çevresel etkileri önleyecek anahtar etkenlerden biri “yenilik”(inovasyon) tir.

T. Bilgehan Gürlek

Endüstri Yük. Mühendisi

bilgehangurlek@gmail.com

Avrupa Birliği (AB)’nin 2 Aralık 2015 tarihli “Döngüsel (Circular) Ekonomi Paketi” (1) doğal kaynak kullanımını ve atıkları azaltan, geri dönüşümü olabildiğince özendiren önlemler içermekte. Döngüsel Ekonomi ile üretim sürecinde kullanılan hammadde ve doğal kaynakların kullanım ömrü tamamlandığında ürün yaşam döngüsüne geri kazandırılarak tekrar kullanılabilmesi, böylece tüketimlerinin en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.

Yanısıra, sürdürülebilir ürün ve hizmet üretiminin toplumsal gereksinimlerle bütünleştirilmesi ile “yeni” iş alanlarının yaratılabileceği düşünülmekte. Sadece “atık yönetimi” uygulamaları sonucunda 2035 yılına kadar doğrudan 170 000 iş yaratılması öngörülmekte.Ayrıca, çevreyi korumaya yönelik olarak karbon salınımlarında önemli mikarlarda düşüşün sağlanması planlanmakta.

Döngüsel ekonomi : Hedef

Döngüsel Ekonomi, temelde kaynak verimliliğinin yükseltilmesi hedeflerine bağlı olarak ortaya çıktı: hammadde, enerji, su, toprak gibi doğal kaynakların tüketimine dayalı bir ekonomik büyüme ve gelişmeden vazgeçmek- ya da tüketimini en aza indirmek- Döngüsel Ekonomi’nin en başta gelen amaçları arasındadır. Önümüzdeki 20 yıl içerisinde var olan büyüme hızları sürdürülürse yerküremizin sunabileceği kaynak kapasitesinin üç katı bir tüketimin insanlık tarafından gerçekleştirilmek isteneceği beklenmekte. Bu kestirim gözönüne alındığında, ekonomik gelişmenin kaynak tüketiminden bağımsız kılınması hedefinin ne kadar önemli olduğu anlaşılır. Kaynakların akıllı kullanımı çevrenin korunmasını sağlarken, iklim değişikliğinin yavaşlatılmasına da katkıda bulunacaktır.

Doğal kaynakları tüketmeyecek bir ekonomi

Büyüme ve gelişmeyi doğal kaynakların tüketimine bağlı olmaktan kurtaracak, dolayısıyla olabilecek olumsuz çevresel etkileri önleyecek anahtar etkenlerden biri “yenilik”(inovasyon) tir. Günümüz ekonomisinde “iş modelleri” genellikle doğrusal modellerdir: kısaca, üret-kullan-at çizgisinde tanımlanan bir işleyişi içermektedir. Döngüsel Ekonomi ise doğal kaynak ve girdilerin geri dönüşüm ile yeniden kullanım sürecine sokulduğu bir yapı hedeflemektedir. Döngüsel düşünme ile birlikte teknolojik yenilik ve ürünlerin yanında yeni “iş modelleri”nin de ortaya çıktığı görülmekte: AB’nin Ufuk 2020 (Horizon 2020) adlı araştırma ve yenilik çerçeve programı altında desteklenen; bir işletmenin çıktılarının başka bir işletmede girdi olarak kullanılmasını sağlayacak endüstriyel ortakyaşam (symbiosis), akıllı kentler (smart cities) gibi kaynak verimliliğini arttırıcı yenilikçi projeler bu bağlamdaki önemli örneklerdendir.

Verimlilik ve Yalın Düşünce

Kaynak verimliliğinin arttırılmasında bir diğer anahtar öge “Yalın Düşünce”dir. Verimliliğe dayalı inovasyon diye tanımlanabilecek Yalın Yenilik kaynak israfını en aza indirerek en çok çıktının elde edilmesine yönelik yöntemleri insanı  öne çıkararak uygulamakta. “Yalın Yenilik”te insana yatırım , daha az kaynak tüketimi ve çevresel sürdürülebilirlik vurgulanmaktadır. Güncel olan “Endüstri 4.0” çalışmalarında sıkça sözü edilen teknoloji boyutu ve sayısallaşma (digitalleşme) dönüşümlerinin; süreç ve sistemler yalınlaştırılmadan- israf yok edilmeden- gerçekleştirilmesi durumunda “israfın otomasyonu”na yol açması olasılığı yüksektir. Sayısal teknolojilerin yaygınlaşması ile birlikte çalışanlar üzerinde verimlilik baskısı artmaktadır: bir çeşit “Digital Taylorism” (3) diye adlandırılan serbest, bağımsız ve proje temelli çalışanların başarımlarının anında (online) ve sayısal ortamda sürekli olarak değerlendirildiği ve yarıştırıldığı iş ortamları çalışanlar üzerinde olumsuz etki ve baskılar oluşturabilecektir. Yalın Yenilik ve Yalın Yönetim israfı yokederek, önceliği insana vererek ve kaynak verimliliğini arttırarak otomasyon, sayısallaşma ve “Endüstri 4.0” ile oluşacak üretim ve iş ortamlarındaki değişimlere olumlu katkıda bulunabilir.

Kaynak verimliliğinin yükseltilmesi ve doğal kaynak tüketim hızının düşürülmesinde etken ögelerden biri de bütüncül düşünme ve sistem yaklaşımıdır.Salt teknolojiye yapılacak yatırımlarla istenilen verimlilik artışlarının sağlanamayacağı “Endüstri 4.0” dönüşümünde dikkate alınması gereken bir noktadır: Yönetim alt yapısı, süreçler, insan-teknolojik yapı etkileşimleri, kültürel yapı bütünleşik olarak ele alındığında toplam kaynak verimliliğinde ilerlemeler sağlanabilecektir. Bu yaklaşıma güzel bir örnek Japonya’nın ülke çapında ileri teknolojiler ve toplum bütünleşmesini hedefleyen “Toplum 5.0” programıdır (2). Japonya bu programla “Endüstri 4.0”e koşut olarak süper akıllı toplumu (super smart society) oluşturmayı amaçlamaktadır. AB’nin akıllı büyüme programları ile insan yeteneklerine ve eğitime yatırım yaparak daha nitelikli ve daha çok iş yaratılmasını hedefleyen kapsayıcı büyüme (inclusive growth) strateji ve yaklaşımları insan-toplum-büyüme bütünleşmesi çerçevesinde verilebilecek diğer örneklerdendir.

 Ve ülkemiz...

Ülkemizde otomasyon, sayısallaşma, robotlar vb. teknolojik boyutların öne çıkarıldığı “Endüstri 4.0” tanıtımlarına son günlerde oldukça sık olarak rastlamaktayız. Bu aşamada,  bilim-teknoloji-sanayi-toplum-çevre bütünselliğini ele alan çalışmaların da gerçekleştirilmesi ve toplumun geleceğine yönelik neler yapılmasının tartışılmaya başlanması yararlı olmaz mı ? Döngüsel ekonominin, kaynak verimliliğinin arttırılması ve çevrenin korunması ile birlikte doğuracağı sosyal yenilikler, insan-teknoloji etkileşimleri, yeşil ve yalın yönetim sonucu oluşacak iş modeli yenilikleri mercek altına alınması gereken önemli alanlar olarak önümüzde durmaktadır.

1)       https://ec.europa.eu/commission/publications/ambitious-eu-circular-economy-package_en

2)       Toward realization of the new economy and society, April 19,2016, Keidanren (Japan Business Federation)

3)     http://knowledge.insead.edu/blog/insead-blog/how-to-share-the-benefits-of-technology-
        4678#SOO2VW93Ys7UQAdH

* "Herkese Bilim Teknoloji" dergisi 8 aralık 2017 tarihli sayısında yayınlanmıştır.